Jak szkoła radzi sobie z różnicami w systemach wartości? Jakie rozwiązania pozwalają uczniom, rodzicom i nauczycielom dawać wyraz wyznawanym wartościom i jak te wartości włącza się do nauczania i pracy szkoły?
Termin wartość (łac. valor) pochodzi od czasownika „być wartościowym” (łac. valere). Pojęcie to pierwotnie wywodziło się z ekonomii (wartość rzeczy, towaru; wartość użytkowa, wymienna). W starożytnej Grecji naczelnymi wartościami były: prawda, dobro i piękno. Dla chrześcijaństwo jako pierwszoplanowe w aksjologii są wartości ewangeliczne: wiara, nadzieja i miłość. Wielka Rewolucja Francuska akcentowała triadę: równość, wolność i braterstwo. Współcześnie podkreśla się takie wartości jak: godność osoby ludzkiej, pluralizm, solidarność.
Czymże są wartości? Wielu filozofów stoi na stanowisku, że pojęcia „wartości” nie da się prawidłowo zdefiniować. Zdefiniowanie wartości jest utrudnione, ponieważ jest ona zakresowo szeroka oraz zawiera element subiektywnego odczucia i oceny. W odmienny sposób będzie ją formułował idealista, inaczej materialista czy spirytualista, a wśród nich inaczej socjolog, psycholog, historyk. Charakteryzując wartość należy uwzględnić jej relację wobec dobra.
Problematyka wartości obecna jest w filozoficznej refleksji począwszy od Sokratesa, który podejmował problem dobra. Twierdził on, że dobro istnieje niezależnie od ludzkich pragnień i ocen. Najwyższym dobrem jest cnota, która łączy się z pożytkiem i szczęściem. Ona jest prawdziwą wiedzą, która prowadzi do dobrych czynów. Sokrates dokonał istotnej zmiany na płaszczyźnie aksjologii. W antyku ceniono głównie wartości witalne (zdrowie, sport, piękno zewnętrzne), wartości zewnętrzne (bogactwo) i społeczne (sławę). Powyższe wartości uznał za wtórne wobec wartości duchowych. Akcentował potrzebę wyrobienia podstawowych sprawności moralnych: sprawiedliwości, roztropności, męstwa i wstrzemięźliwości. Był zwolennikiem eudajmonizmu, każdemu człowiekowi przyznawał prawo do szczęścia. Jego realizację upatrywał w uczciwym życiu, praktykowaniu sprawiedliwości i poszukiwaniu mądrości.
Wartości mają ogromne znaczenie w całym procesie wychowawczym. To właśnie one wyznaczają wspólny kierunek zarówno dla wychowawcy jak i dla wychowanka. Dzięki nim możliwe jest wspólne pokonywanie trudnych szlaków wzrastania ku pełni człowieczeństwa.
Wychowując dzieci i młodzież chcemy zawsze osiągnąć jakiś zamierzony cel, który przedstawia jakąś wartość dla społeczeństwa czy jednostki. Dlatego też możemy powiedzieć, że nie ma pedagogiki „bezwartościowej”. Każde działanie wychowawcza zakłada realizację czy osiąganie wartości, inaczej działalność ta nie miałaby sensu.
Marian Nowak proponuje następujące strategie wychowania:
- strategia dysonansu – wykorzystanie przykrego doznania emocjonalno-poznawczego, które wynika z braku spójności pomiędzy tym co dotychczas osoba sądziła, a jej obecną sytuacją; skonfrontować wychowanka z odmiennym sposobem myślenia i oceniania (jednostki i grupy),
- strategia stymulowania – motywowanie i pobudzanie, należy pomagać w przekładaniu wartości na konkretne kierunki postępowania,
- strategia świadectwa – polega na pobudzaniu i wyzwalaniu w wychowanku mechanizmu identyfikacji, wychowanek utożsamia się z pewną osobą.
W kontekście powrotu uczniów do szkół, warto wspólnie z nimi postawić na nowo pytania o wartości w naszym życiu. Dlaczego? Wyjaśnienie podaje m.in. Werner Heisenberg:
Pytanie o wartości to przecież pytanie o to co robimy, do czego dążymy, jak powinniśmy postępować. Jest to więc pytanie o człowieka, to kompas, według którego musimy orientować się, gdy szukamy drogi życia.
